نگاهی به القاب سوره های قرآن(بخش اول)

 سوره های گروهی

سوره های « مقولات » به 5 سوره مبارکه ای که با واژه « قُل » آغاز شده اند ( جنّ ، کافرون ، اخلاص ، فلق و ناس ) می گویند .

دو سوره مبارکه ی کافرون و اخلاص به « مُقَّشقشتان یا مقشقشتَین » مشهور گشته اند . 

ماده ی « قشقش » در لغت به معنی بر طرف نمودن و از بین بردن است وجه نامگذاری این دو سوره بدین جهت است که قرائت این دو سوره با تدبّر و عمل به آن ، موجب از بین رفتن شرک و نفاق می گردد . ناگفته نماند که بنا بر نقل مرحوم شیخ طبرسی در مجع البیان ، سوره مبارکه ی توبه نیز بدین لقب نامیده شده است . (1)

سوره هایی که با نام خودشان پایان یافته اند سوره های مبارکه ی ماعون ، مسد و ناس می باشند .

سوره های که نامشان در اولین و آخرین آیه آنها به کار رفته سوره های مبارکه ی مسد و ناس هستند .

دو سوره ای که اگر نامشان از آخر به اول خوانده شود تفاوتی ایجاد نمیشود سوره های مبارکه ی لیل و تبّت ( مسد ) می باشند .

لازم به توضیح است که در نام این دو سوره صنعت « قلب مستوی » (عکس کامل) وجود دارد همان گونه که به عنوان مثال این صنعت در کلمه « داماد » موجود است .

سوره های که نامشان در آیات اول و دوم و سوم آنها وجود دارد سوره های مبارکه ی الحاقّه، قدر، قارعه و ناس می باشند. 
 

سوره مبارکه بقره تا سوره مبارکه ی توبه که عبارتند از سوره های

1- بقره 2- آل عمران 3- نساء 4- مائده 5- انعام 6- اعراف 7- انفال 8- توبه به سوره های « السَّبع الطُّوَل ( الطِّوال ) نامیده شده اند .

به بیان دیگر می توان گفت که « السبع السول » عبارت است از : 9 سوره اول قران مجید بجز سوره مبارکه ی حمد .

لازم به توضیح است سوره های بلند هفت گانه واژه ی « اَطول » به معنی طولانی تر و « طَولی » مونث آن است که جمعش به شکل « طُوَل » و « طِوال » می آید .
 

حرف اول و آخر سوره های مبارکه زیر از یک نوع حرف است

« توبه ، اِسراء ، مریم ، انبیاء و لیل »

سوره های مبارکه ی هود ، واقعه ، مرسلات و نبا سوره هایی هستند که بنا به فرمایش رسول اکرم (ص) سبب پیری ایشان گردید .(2)

سوره های مبارکه ی حمد ، انعام ، کهف ، سبا و فاطر که با الحمد الله شروع می شوند به سوره های « حامدات  یا حمد » شهرت یافته اند . 

سوره های مبارکه ی بقره ، ال عمران ، اعراف ، یونس ، هود ، یوسف ، رعد ، ابراهیم ، حجر ، عنکبوت ، روم ، لقمان و سجده سوره هایی هستند که با « الف و لام  یا ال » یعنی ( حروف مقطعه الم - الر - المر - المص ) آغاز شده اند به سوره های « ال » شهرت یافته اند .

سوره های فلق و ناس به سوره های « معوذتین یا معوذتان » مشهور شده اند .

سوره قرآن ( سوره مبارکه حمد و سوره مبارکه ی ق تا پایان  قرآن ) را سوره های « مفصلات » نامیده اند .

سوره های مبارکه ای که با واژه « اذا » آغاز شده اند را سوره های « زمانیه » نامیده اند .

هفت سوره ی مبارکه ی واقعه ، منافقون ، تکویر ، انفطار ، انشقاق ، زلزله و نصر جزء سوره های زمانیه هستند . 
 

نکته

معیار، اول بودن « اذا » است در نتیجه سوره های نجم ، طلاق و لیل که واژه ی « اذا » در اواسط آیه ی اول آن هاست را زمانیه نمی نامند .

سوره مبارکه ی حمد ، و سوره مبارکه ی زلزال تا سوره مبارکه ی ناس به سوره های « قِصار السُّورَ » مشهور شده اند . 

سوره های کوتاه ، تذکر این نکته خالی از فایده نیست که برخی سوره های کوتاه را سوره های کوچک می نامند . در حالی که ترجمه ی کلمات قصار ، واژه «کوتاه» است نه کوچک ( زیرا « صِغار » به معنی کوچک است ) همانگونه که جملات کوتاهی که در نهج البلاغه وجود دارد به کلمات قِصار معروفند؛ پس بهتر است که سوره های اخر قران مجید را سوره های کوتاه بنامیم نه کوچک علاوه بر این واژه کوتاه با احترام بیشتری همراه است بر خلاف کوچک.

سوره های دارای سجده واجب که عبارتند از چهار سوره مبارکه فصّلت ، نجم ، علق و سجده را سوره های« عزایم »نامند.

دو سوره مبارکه بقره و آل عمران را « زَهراوان  یا زَهرواین » نامند .
 

توضیح

زَهراوان مثنّای کلمه ی زهرآء(درخشان) است و چون این دو سوره از لحاظ اشتمال بر اسماء و احکام الهی ، درخشان است از این جهت « زَهراوان » نامیده شده اند .(3)

دو سوره مبارکه ی انفال و توبه را سوره های « قرینتَین یا قَرینتان » نامیده اند . دلیل نامگذاری این دو سوره می تواند بدین سبب باشد که میانشان با بسمله فاصله ایجاد نشده است ، پس این دو سوره قرین و نزدیک به هم هستند .(4)

سوره های مبارکه اِسراء ، کَهف ، مریم ، طه و انبیاء را سوره های « عتاق » نامیده اند .

عِتاق جمع کلمه ی عتیق است و یکی از معانی آن کهنه و قدیم است (کلمه ی اشیاء عتیقه در فارسی مشهور است) و گویا از آن جهت که این سوره ها در آغاز امر، نزول یافته به « عِتاق » موسوم گشته اند .(5)

سوره های مبارکه سجده ، فتح ، حجرات ، مجادله ، حشر ، ممتحنه ، صفّ ، جمعه ، منافقون ، تغابن ، طلاق ، تحریم ، مُلک ، قلم ، نوح و جنّ . را سوره های « مُمتحَنات » نامیده اند چون در این سوره ها ، سوره  مبارکه ی « ممتحنه » قرار دارد و باهم مناسباتی دارند ، به « ممتحنات » موسوم گشته اند .(6)

سوره های مبارکه اِسراء ، حدید ، حشر ، صفّ ، جمعه ، تغابن و اعلی را سوره های « مُسبحات » نامیده اند . زیرا این سوره ها با کلمه ای از ماده « سبح » شروع شده است .(7)

سوره های مبارکه غافر ، فصّلت ، شوری ، زخرف ف دخان ، جاثیه و اَحقاف به سوره های « حوامیم » شهرت یافته اند . این سوره ها از آن جهت که با حروف مقطعه « حم » آغاز می شود ، به«حوامیم» موسوم گشته اند .

پینوشت
1)مجمع البیان 5/5
2)جوامع الجوامع 170/2 ، قرآن در احادیث اسلامی /85 ، ح151 ، به نقل از : خصال صدوق 93/1 ، کلید قران /132 ، به نقل از : تفسیر نور الثقلین 334/2
3)الاتقان 192/1
4)پژوهشی در تاریخ قرآن کریم / 105
5)همان 
6)همان /104
7)همان / 105


منبع: وبلاگ فرهنگ قرآن